Mustafa KÖSE
TARİH BİLİNCİ
FİZAN’A GİDERMİSİN?
Çok eski tarihlerden beri, bulunduğu Ülke’de iktidara sahip olan Kral, Sultan yada Hükümetler, kendi uygulamalarıyla ters düşen, yapılan uygulamaların yanlışlarına karşı çıkan ya da siyaseten kendi görüşlerine karşı duran “memurlarını ” çoğu kez de kendisi hakkında fesatlık, çekememezlik, koltuğunu kaptırma korkusu içindeki sistemle bütünleşmiş bu arada malı götürüp zenginlikte ihya olmuş rakip amirlerin, Jurnalleriyle görev yerlerinden sürdürülür, ailesinden, yaşadığı çevreden çok uzaklarda gözlem ve tecrid edilirler. Artık “Uyumsuz Memur” suskun ve susturulmuştur (Acaba !). Hatta onu yollatan Malumlar bir de kebap partisi düzenleyerek, kutlayabilirler. Bu tayin ve sürgünler zamana, devre göre uzaklık ve yoğunluk taşıyabilirler. İşte < bu kafayla seni Fizan’a yollarlar > denerek, dilimizde deyim haline gelen, ancak neresi olduğu pek bilinmeyen, çok çok uzak bir yer …
İşte FİZAN..
FİZAN DENEN BÜYÜK BİR ÇÖL
Fizan (Arapçası Fezzan), 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda en korkulan sürgün yeriydi. Burası, bugün Libya olarak anılan eski Trablusgarp vilayetinde, kıyıdan yaklaşık 600 km. içeride, Sahra-yı Kebir denen Sahra çölünün doğu kısmında yer alan bir vahalar topluluğuydu. Bölge, kuzeyde ve güneyde dağlarla, doğuda Libya çölüyle ve batıda Sahra’nın uçsuz bucaksız çölleriyle çevrilmiş, doğal bir tecrit alanı gibiydi. Anadolu’nun yaklaşık dörtte üçü büyüklüğündeki topraklar hemen bütünüyle çöllerle kaplıydı. Bölgede yegane yaşam alanları, yeraltı su tabakasının satha yakınlaştığı çukurluklar ve vadilerdi. Fizan bu gibi yerlerde görülen ender vahalar dışında insanoğluna yaşam imkanı vermeyen, sert ve acımasız bir karektere sahipti(1).
19. yüzyıla kadar geleneksel olarak Trablusgarp’ta (Libya) bir eyalet, Fizan da bu eyalete bağlı bir sancaktı. 1842’de yapılan bir düzenlemeyle Fizan önce kaza haline getirildiyse de, 1866’da Trablusgarp’ın yeni idari yapılanmaya uygun olarak vilayet ilan edilmesinden sonra yeniden onun beş sancağından biri oldu. Sancak merkezi, 19. yüzyılın ikinci yarısında nüfusu 5 bine ulaşan Murzuk’tu. Fizan, özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı İmparatorluğu ile batılı devletler arasında sahra’daki ve orta Afrika’daki sahipsiz topraklar üzerinde bir nüfuz savaşı başlaması üzerine stratejik açıdan büyük önem kazanmıştı.
Trablusgarp, özellikle de Fizan, onun bir sürgün yerinden beklediği tüm koşulları mükemmel karşılayan bir yerdi. Trablusgarp ile İstanbul arasındaki bağlantı sadece deniz yoluyla sağlanabiliyordu ve ayda birkaç taneyi geçmeyen İdare-i mahsusa seferiyle sınırlıydı. Fizan ise Trablusgarp’tan en az 30 gün mesafedeydi. sadece yerlilerin oturduğu bu ırak vahalar, tehlikeli beyinler için ideal bir tecrit yeriydi. burada ne kışkırtıcı gazeteler, ne tahrikçi arkadaşlar, ne de Avrupa’daki jön Türklerin sahip olduğu imkânlar vardı. burası, zararlı düşüncelerin ve tehlikeli planların hükmünü kaybettiği bir yerdi. Zamanla; “Fizan” somut bir yeri ifade etmekten çıkıp, “çok uzak”, “sapa”, “gözden ve gönülden uzak” yer anlamında kullanılmıştır.
” 1869’da bölge hakkında ki gözlemlerini yazan Alman gezgin Gustav Nachtigal’e göre her yanı çöllerle çevrelenen ve bir ticaret merkezi olarak uzun zamandan beri önemini yitirmiş olan Murzuk’ta yaklaşık 300 kişilik bir Osmanlı birliği bulunuyordu. Askeri ve idari yönetim merkezi, tamamen çamurdan yapılmış yüksek duvarlarıyla kentin kurulduğu düzlüğün ortasında etkileyici bir görünüm taşıyan kaleydi. Kentteki evlerin tamamı kerpiçten yapılmıştı. Çevreye hakim olan boz rengi bozan tek şey, kenti çevreleyen bahçelerin ve hurma ağaçlarının yeşilliğiydi.
Murzuk’ta olduğu gibi diğer vahalarda da hayat hem içme hem de sulama suyunun temin edildiği kuyulara bağlıydı. Yeraltı suları yaşamın kaynağıydı. Yer üstü suları ise yok denecek kadar azdı. Yağmur Fizan’da bilinmeyen bir şeydi. Bölgedeki yiyecek kaynakları da en az su kadar kısıtlıydı. Vahalarda yapılan sınırlı ölçekteki tarım, bol miktarda hurmayla bilikte halkın başlıca gıdasını oluşturuyordu. Hayvancılık hemen hemen yok gibiydi. Fizanda yaşayan halk, bu zor koşullara uyum sağlamayı bilmişti. Onların gıdasızlığa ve susuzluğa tahammül gücü, hicri 1301 (1883-84) tarihli Trablusgarp salnamesinde şu şekilde anlatılıyordu :
– Bu adamlar susuzluğa ve açlığa beşer tabiatının dayanabileceğinden ziyade katlanırlar denilse caizdir. Çünkü on günlük yola gidecek olanlar hareketlerinden önce hemen on günlük yemeği ve ol miktar suyu kendilerine mahsus bir iştahla ve kabiliyetle bir oturuşta yiyip yola revan olurlar. Yedi, sekiz gün sonra ellerine yemek ve su geçmemekle sıkılmaları takdirinde rakib oldukları (bindikleri) develerin birer damarlarından çıkardıkları biraz kanı ve devenin birini kesip em’asını (bağırsaklarını) sıkmakla biriktirdikleri mayi’i içmekle kefaf-ı nefs edip (nefislerini köreltip) muhafazaa-i hayat edebildiklerinin vuku’u çoktur ve develeri dahi kendileri gibi mütehammildirler (dayanıklıdırlar).
Fizan’ı, vilayetin merkezi olan Trablısgarp’a ve diğer bölgelere bağlayan yegane ulaşım aracı, deve kervanlarıydı. Aslında kuzeyden güneye -kum çölleri dışında- yer yoktu. Demiryolu mevcut değildi. Akdeniz sahilinden Fizan’a ulaşmaya çalışan bir kişi, deve sırtında 30 ila 45 gün süren bir yolculuğu göze almak zorundaydı. … Bölgedeki tek ticari aktivite, Afrika’nın iç kesimlerinden Trablusgarp ve Bingazi gibi uluslararası limanlara mal taşıyan büyük kervanların transit geçişlerinden ibaretti. Bu durum diğer bakımlardan olduğu gibi, ticari olarakda Fizan’ı tecrit edilmiş bir bölge haline getiriyordu(1).
” Osmanlı varlığı bölgenin yerli halkından da destek görüyordu. Fizan’ın kuzey ahalisini etnik bakımdan Berber etkisi altında kalmış esmer tenliler, güney ahalisini ise Hamiler, yani siyah asıllı yerliler oluşturuyordu. …Ayrıca yer yer Berber asıllı Tuaregler yaşıyordu. Osmanlı tebaasından sayılmakla birlikte fiilen bunun etkisini pek az hisseden Fizanlılar, Fransa’nın Cezayir’i ele geçirmesinden sonra ayni akıbete uğramaktan korkarak Osmanlı yönetimiyle ilişkilerini sıklaştırmışlardı. Fizan- Cezayir sınırının en güneydoğusun- daki Gat kasabası ahalisi, 1875’te Trablusgarp’a bir heyet göndererek himaye talebinde bulunmuş, bu olaydan sonra İstanbul hükümeti Fizan ve onun güneyindeki bölgede etkisini arttıracak önlemler almaya başlamıştı(1).
İkinci Abdülhamit döneminde gerçekleştirilen en önemlilerinden biri de, buraya daha uzun süreli, yetenekli ve uyum sağlayacak yöneticiler atanmasıydı. Bölgede ki idari örgüt -lenmenin yaygınlaşması, daha önce Osmanlının ayak basmadığı küçük yerlere atamalar yapıldı. Bu yerlerde Hükümet konakları oluşturularak, Osmanlı bayrağı çekildi. Bu şekilde halkla kaynaşarak, Fransızların bölgede hakimiyet kurmaları engellenmeye çalışılıyordu.
Devam Edecek…