Trafik Psikolojisi ve Trafik Psikolojisinin Determinantları Üzerine Bir İnceleme
Dr. Ahmet FİDAN
Trafik Psikolojisine İlişkin Kavramlar Listesi (Terminolojileri)
Sempati: Pozitif ilgi
Antipati: Negatif ilgi
Empati: Karşı ilgi
Apati: İlgisizlik, kayıtsızlık
Orer: Bir karayolu veya raylı ulaşım aracının bir seferlik döngüsü
Pik saat: Trafiğin zirve zamanı
Olgu: Hiç kimse tarafından yadsınmayacak şekilde genel kabul görmüş soyut veya somut gerçekler
Psikoloji: İnsanın içsel, dışsal ve karakter yapılarının etkisi ile kendini, toplumu içinde yaşadığı ortamı değerlendirmesi ve potansiyel bir davranış ortaya çıkarmasıdır.
Davranış: İnsanın en başta psikolojik faktörlerin etkisi ile ve de o anki söz konusu olaya/olguya karşı kişi, kurum, zaman ve mekâna göre sözlü, hareketli, eylemsel tepkilerde bulunmasıdır.
Sosyoloji (toplum bilim): insanların bireysel davranışlarının bütüncül olarak ele alınıp legal otoritenin ve maddi manevi değer ve değer yargılarının etkisiyle ele alındığı çoğunlukla çözüm üretici veya yönlendirici tanıtıcı uğraş alanıdır.
İstatistik: Birbirleriyle korelasyon (ilgi) kurulan bütün verilerin, bir çok yöntem ile bileşimleri veya birleşimleri ile ortaya çıkan rakamsal sonuçlarla yeni bulguların/verilerin üretilmesi bu verilerle de eksapolasyonlarla zamandan bağımlı olarak geleceğe dönük yeni verilerin oluşturulmasını sağlayan farklı hesaplama teknikleri uygulayan bilim dalıdır.
Eksrapolasyon: Bu günkü verilerle yarına yönelik tahminlerde bulunmak.
Hukuksal düzenlerin ergonomisi: Hukuksal düzenlerin insan davranışlarıyla uyumu ve tüzelerin uygulanabilirliği
Eksi dışsallık: Bireylerin veya kurumların çevreye veya topluma katmakta olduğu olumsuz etkilerin tümüdür.
Sürücü, Yaya ve Yolcu Açısından Trafik Psikolojisine Etki Eden Faktörler
- Biçimsel öğeler
- Kültür yapısı
- Yaş
- Cinsiyet
- Eğitim
- Yaşanılan yer (O anlık bulunulan yer veya yerleşilen / oturulan yer)
- Kullanılan araç türü ve niteliği
- Meslek (sürücü-yaya)
- Sağlık durumu (o anki sağlık sorunu) ve Bedensel Engel (kalıcı sağlık sorunu)
- Gelir düzeyi
- İnanç ve tutum
- Karakter faktörleri (Genetik faktörler)
1. Biçimsel Öğeler:
Renkler herkeste farklı ilgi ve tepkiler ortaya çıkarır. Renklerin yatay, düşey işaretlerdeki işaret büyüklüklerinin tiplerinin, konumlarının yol/güzergâh/nota müştemilatı psikoloji açısından farklı anlamlar taşır.
2. Kültür Faktörü:
Kültür faktörü trafikte birey üzerinde kümülatif olarak eğitim faktörü ile benzer etkilere sahiptir. Eğitim ve kültür faktörünü bu anlamda bütünleşik olarak algılayabiliriz. Ancak eğitim olmaksızın kültürlü bir bireyin olabilmesi mümkün olduğundan makalede ayrışık olarak ele alınmıştır.
3. Yaş:
Yaş ilerledikçe kurallara uymak duyarlılık, trafik için artar. Aynı zaman da biyolojik yapıdan kaynaklanan orunlarda ortaya çıkıyor. Beyin hücreleri ölümü, dikkatte dağınıklık vb.
Kanuni sürücü olma yaşından itibaren 18-30 artan oranda trafiğe uyum davranışı gözlenirken bu uyum azalan oranlı olarak 60 yaşına kadar devam etmektedir. 60 ve ilerisi yaşlara doğru azalan oranda uyum süreci olumsuz süreçte devam etmektedir.
Yaş ve cinsiyet faktörü olarak olaya bakarsak bayanların trafikte olgunlaşma sürecini daha yavaş tamamlarken erkekler bu süreci daha hızlı tamamlamaktadır.
A. Biçimsel faktörler; yaşa göre değerlendirirsek küçük yaştaki insanlar trafik kurallarını daha iyi kavrayıp öğrenmektedirler.
B. Eğitim ve yaş; olgunlaşma sürecini olumu yönde etkilemektedir.
C. Kullanılan araç türü ve yaş; araç ne kadar lüksse 18-30 arası yaş gelen için riskli bir faktör oluyor. Çünkü bu yaşlar arası insanların hız denemeleri olumsuz sonuçlar doğurmaktadır.
4. Cinsiyet:
Olağan trafik şartlarında son derece dikkatli ve uyumlu olan bayan sürücüler olağan üstü şartlarda ani ortam değişikliklerinde tam tersi davranışlar gösterirler.
Cinsiyet faktörünü diğer faktörlerden çaprazlama ele alırsak;
Biçimsel faktörler açısından bayanların hızlı değişkenlik ve seyir halinde algıları erkeklere göre daha ağır veya gecikmeli iken buna karşın daha dikkatli ve tedbirlidirler.
Eğitim açısından baktığımızda öğrenilen kural veya değerler bayanların uyumluluğu daha fazla iken erkeklerin daha azdır.
Araç türünün niteliği açısından (aracın yıpranmışlığı veya karmaşıklığı) bayanlarla erkeklerde farklı etkiler bırakır. Eski ve son derece gelişmiş araçları kullanan bayan sürücülerin daha fazla hata yapma durumları söz konusu iken erkekler açısından araç türünün niteliğinin çok fazla bir etkisi bu açıdan yoktur.
Sağlık durumu ise anlık sağlık sorunlarına karşı bayanların daha hassas oldukları görülmektedir. Buna karşın erkeklerde anlık sağlık sorunlarına karşı daha dayanıklıdır.
Gelir düzeyi açısından; gelir oranın yükselmesi trafik psikolojisi açısından erkeklerde daha fazla etkiye neden olurken bayanlarda bu kadar faza etkisi görülmemektedir.
Bulunulan ortamda (yer şartları veya hava şartları açısından) erkekleri ve bayanları ele aldığımızda bayanların bu etkenlerden hızlı ve fazla etkilenmesi söz konusu iken erkeklerin daha gecikmeli ve daha az etkilenmesi söz konusudur.
İnanç ve tutumlar bayanlar açısından önemli bir faktör iken erkekler açısından o kadar önemli değildir. Bayanlar trafikte inisiyatif kullanmayı severken erkekler ise inisiyatif kullanma konusunda heveslidirler. A tipi veya dominant bayanların erkek karakteri göstermeleri söz konusu iken B tipi veya resesif erkeklerinde bayan karakter özellikleri göstermeleri söz konusudur.
5. Eğitim:
Eğitim kullanılan araç türü ve niteliği üzerinde olumlu yani destekleyici bir etkide bulunur. Eğitim arttıkça kullanılan araç türünün kullanımı kolaylaşır.
Meslek yapısının eğitime olumlu etkisi vardır.
Eğitim o anki sağlık durumunda ya da kalıcı sağlık durumlarında olgun destekleyici bir faktördür.
Eğitim faktörü yüksek gelir düzeylerinde uyumlaştırıcı etkiye sahiptir.
Eğitimin dinsel anlamda inançlar üzerinde olumsuz etkisi veya azaltıcı etkisi söz konusu iken değer ve tutumlar üzerinde olumlu etkisi bunmaktadır.
6. Bulunulan Yer:
Bulunulan ortamı da iki açıdan ele almak gerek.
a) Düzenli olarak yaşanılan yer ve b) O anki bulunulan yer.
a) Yaşanılan Yer: İnsanların yaşadıkları yerin ılıman, karasal, tropikal, coğrafi şartlar altında / etkisinde kalmaları sonucu ortaya çıkan psikolojik ve eylemsel karakter özelliğidir.
Karasal iklimlerde yaşayan insanlar daha hızlı ve dengesiz araç kullanırken ılıman iklimlerde yaşayan insanlar daha uyumlu araç kullanırlar. Aynı durum yayar içinde geçerlidir (karasal bölgenin insanlarının yola atlama gibi durumları vardır). Bu ilgi ve bağlantıya kırsal kentsel bağlamda da kullanabiliriz.
Kamu kurumda çalışan meslek sahibi insanların karasal veya kırsal faktörlerden etkilenmeyeceği gibi uyumlaştırıcı yönde katkıda bulunur.
Meslek açısından kamu sektörü veya serbest meslek veya ücretli çalışanların faktöre olumlu veya olumsuz etkide bulunması söz konusudur.
Sağlık durumu; karasal ve kırsal bölgenin insanları pek doğal olarak acıya dayanıklılığı nedeniyle o anki sağlık durumundaki olumsuz yöndeki değişmelere karşı daha direnişlidirler.
Gelir düzeyi; kırsal ve karasal bölgenin insanlarının; gelir düzeyi düşük olanları, kırsal ve karasal bölgenin insanlarının; gelir düzeyi yüksek olanlara göre trafik için olumsuz bir etkide bulunur, trafik kurallarına uyum ve itaatleri azdır.
Bulunulan ortam; kırsal ve karasal bölgenin insanları zor coğrafi şartlar ve zor hava şartlarına daha direnişliyken ılıman veya tropikal kentsel bölgenin insanları zor trafik şartlarında daha hassastırlar.
İnanç ve tutum; kırsal ve karasal bölgenin insanları daha bir sert ve keskin düşünceye sahip özellik gösterirken, inanç açısından hangi dramatik as noktadaysa o yönde daha da katılaştırır daha da etkisini artırır.
Genetik faktörler; yaşanılan yerde doğru olan etkili bir faktördür. A tipi kişilik kırsal ve karasal o özelliği arttırıcı bir etkide bulunurken, B tipi kişilikte azaltıcı etkide bulunur. B tipi kişilikler ılıman tropik bölgedeki insanlar üzerinde trafik, yol, sürücü özelliği açısından daha bir uyumlu etkide bulunmaktadır.
b) O Anki Bulunulan Ortam: O an bulunulan ortamın yol ve çevre yapısının doğrudan algı ve ilgi üzerinde etkisi bulunmaktadır. Çevre faktörlerindeki ani değişim veya zorluklar yaşı küçük olanları ve çok yaşlı olanları, bayanları ve eğitimsiz sürücüleri daha fazla etkileyecektir. Bir de niteliksiz ve eski araçlar dışsal çevre faktörlerine karşı daha hassas olacaklarından bu tür değişiklikler trafik açısından olumsuz hızlandıran etkisi yapacaktır.
7. Kullanılan araç türü/niteliği:
Aracın yeniliği, eskiliği, fonksiyonelliği, modeli, yaşı açısından inceleyeceğiz. Hava ulaşım araçlarının yolcu ve kullanıcıları kurallara uyma açısından diğer ulaşım araç ve türlerine göre daha duyarlı ve dikkatlidirler. Hava ulaşım araçlarının ve yolcuları bir o kadarda cesaretli ve havalıdır (devlet yöneticilerinin (üst düzey) en cesaretli radikal demeçlerini uzaktayken verdikleri görülmüştür)
Güvenli, fonksiyonel araçların iklim şartlarına, coğrafi şartlara göre daha elverişli olması hem kullanan hem de yolcular için daha rahat ve sakin bir yolculuk sürmesini sağlıyor.
8. Meslek:
Kamu sektöründe çalışanlar, ister sürücü ister kullanıcı olsun araç ne kadar fonksiyonel ve yeniyse daha sorunlu davranırken, özel sektörlerdeki ise daha riskli, rahat davranışlarda bulunurlar. Buna karşın, vasıfsız ve/veya alt düzeyde çalışanlar, (mesleği şoför olanlar hariç) daha özensiz araç kullanırken, orta ve üst düzey yöneticiler meslekleri ve sorumlulukları gereği, çok daha fazla dikkatli araç kullanmaktadırlar.
9. Sağlık durumu (o anki sağlık sorunu) ve Bedensel Engel (kalıcı sağlık sorunu):
Niteliksiz ve eski (yaşlı) araçların kalıcı sağlık sorunları olanlar için daha büyük bir risk oluşturur.
O anki sağlık durumu eski araçlar için olumsuz bir nitelik iken aracı niteliğin fonksiyonelliği arttıkça riskin sıkıntıları ortadan kaldıracak çözümlemeler olacağı için o anki sağlık durumunu tolere etmektedir.
Yalnız, eski niteliksiz araç ta, yeni araçta bedensel engelliler için önemli bir risk faktörüdür. Eski niteliksiz aracın kullanımı zor /zahmetli ve zor olduğundan, yeni araçların manevra kabiliyetleri çok seri ve hızlı olduğundan bedensel engelli vatandaşların fiziksel performansları bu açarlar karşısında yetersiz kalmaktadır.
10. Gelir düzeyi:
Geliri düşük olanların geliri yüksek olanlara göre daha dikkatli olduğu kurallara karşı daha duyarlı olduğu görülmektedir. Yalnız geliri çok düşük olanlar çok dikkatli iken, gelir düzeyi orta seviyeye doğru yükseldikçe (gelire olan güven nedeniyle) dikkat azalmakta ancak, gelir yükselmeye devam ettikçe yani çok yüksek gelirli sürücülerde dikkat ve özen tekrar artmaya başlamaktadır. Zira o kişilerin kaybedecek çok şeyleri olmaya başlamaktadır.
11. İnanç ve Tutum:
Bayan veya eğitimsiz veya düşük gelirli sürücüler inanç ve veya dinlerin daha fazla etkisinde kalırlar. Bu tür sürücü ve yolcuların genellikle trafikteki refleksleri yüksektir.
Buna karşın, dinsel anlamda inançları yüksek insanların kurlarla uyma veya düzgün araç kullanımı konusunda diğer tipolojilere göre daha fazla hassastırlar. En küçük bir kaza durumunda olup bitebilecek olaylara karşın daha fazla hassas, bu nedenle de dikkatlidirler.
İnanç ve tutumlar ani değişimlere karşı etkilenim olarak bu tür sürücüler üzerinde etkili olurken, kurallar ve özenlilik bakımından da olumlu veya pozitif yönde destek olurlar.
13: Karakter veya Genetik Faktörler:
Biraz önce inanç ve tutumda bahsettiğimiz çift yönlü etki burada da söz konusudur. Zira dominant karakterler trafikte çok daha fazla cesur ve atılgan olduklarından daha özensiz ve hızlı olurlar. Buna karşın onların bu hız ve özensizlikleri trafik ve psikolojisi açısından bir risk faktörüdür. Buna karşın, resesif (çekingen) kişilerin de trafikte dış çevre faktörlerine karşı çok daha hassas, ani değişimler karşısında daha fazla panikçi özellikleri bulunmaktadır. Bunun yanında çekingen tipler yatay ve düşey işaretlere karşı daha fazla bağlıdırlar. Aynı şekilde dominant karakterler ise, yer yer bu tür uyarı ve işaretlere karşı hatta hatta trafik polisinin düzenleyici veya engelleyicisi uygulamalarına karşı daha fazla kayıtsızdırlar.
Sonuç:
Bu tür etkenler çok doğal olarak bireyin psikolojisi üzerinde ve doğal olarak davranışları üzerinde çapraz etkilere sahiptirler.
Birey bir faktörden dolayı a davranışını gösterirken, diğer faktörün etkisiyle b davranışının etkisinde kalabilmektedir. Bu tür modellemeler nelerde kullanılabilir.
Bu tür davranışsal modellemeler, ulaşım veya trafik planlamasında, programlamalarda, yatay düşey işaretleme yapımlarında dikkate alınacak verilerdir.
Ayrıca bu tür modellemeler kaza yeri incelemesinde ve kriminal değerlendirmelerde hassas olarak göz önünde bulundurulması gereken hususlardır.
Makalemizin sektör içinde olanlara ve eğitimcilere faydalı olmasını ümid ederiz.